Vườn chín vàng mà không dám hái
Những ngày giữa tháng 10, con đường dẫn vào xã Ea Tôh (huyện Krông Pắc) – vùng trồng sầu riêng nổi tiếng – không còn cảnh xe tải ra vào tấp nập. Trong vườn, những trái sầu chín nứt vỏ, rơi đầy mặt đất.
Bà Đoàn Thị Thúy, chủ hơn 100 cây sầu riêng, thở dài khi nhặt từng trái rụng: “Trái chín rụng mỗi ngày hơn 200 kg. Mấy hôm trước doanh nghiệp còn trả 82.000 đồng/kg, giờ chỉ còn 20.000 – 25.000 đồng, mà thương lái nhỏ mới dám mua.”
Câu chuyện của bà Thúy không phải cá biệt. Ông Đoàn Kiêm, chủ 3 ha sầu riêng lân cận, cho biết đã dừng hẳn việc thu hoạch vì chưa có kết quả xét nghiệm. “Trái chín rụng đầy vườn mà không thể hái, vì không có giấy kiểm nghiệm thì không xuất được. Mỗi ngày nhìn hàng tấn sầu rụng mà xót ruột,” ông Kiêm nói.
Năm ngoái, ông Kiêm thu về lãi vài tỷ đồng. Năm nay, vẫn lượng đầu tư hơn 600 triệu đồng, nhưng ông ước tính đã mất hàng trăm triệu chỉ vì hàng chục tấn trái hư hỏng do chậm thu hoạch. “Nếu các cơ quan duy trì được một số phòng xét nghiệm hoạt động ổn định thì bà con đã không khổ thế này,” ông nói.
Thương lái dừng mua, doanh nghiệp “ngồi chờ giấy”
Theo Hiệp hội Sầu riêng Đắk Lắk, hàng trăm vườn sầu riêng đang bước vào giai đoạn chín rộ, nhưng thương lái lẫn doanh nghiệp xuất khẩu đều buộc phải ngừng thu mua. Nguyên nhân là các phòng kiểm nghiệm được Trung Quốc công nhận tạm dừng tiếp nhận mẫu để bảo trì và hiệu chuẩn thiết bị.
Một giám đốc doanh nghiệp thu mua tại Buôn Ma Thuột chia sẻ: “Chúng tôi ngừng nhận hàng từ 21/10 vì không có nơi xét nghiệm. Không có giấy kiểm định, hàng không thể thông quan. Có container đã nằm ở cửa khẩu hơn 10 ngày, chỉ biết chờ.”
Cũng theo vị này, nhiều công ty buộc phải chuyển hướng tiêu thụ trong nước hoặc tách múi đông lạnh để giảm thiệt hại. Tuy nhiên, lượng hàng tồn vẫn rất lớn, hàng nghìn tấn sầu riêng đang mắc kẹt tại kho và nhà máy.
Container kẹt tại cửa khẩu, sầu riêng nứt vỏ, lên mốc
Một doanh nghiệp khác ở Buôn Ma Thuột cho biết lô hàng sản xuất ngày 9/10 bị kẹt tại Lạng Sơn hơn nửa tháng, khiến sầu riêng nứt vỏ, lên mốc, hư hỏng nặng, thiệt hại hàng tỷ đồng. Theo Hiệp hội Sầu riêng Đắk Lắk, hiện có gần 2.000 container đang tồn tại kho và cửa khẩu, nhiều lô hàng đã bị giữ 10–15 ngày, nguy cơ giảm chất lượng.
Giá sầu riêng loại A tại kho cũng rơi từ hơn 100.000 đồng/kg xuống chỉ còn 80.000 đồng/kg, khiến cả doanh nghiệp và người dân đều lao đao.
Ông Lê Anh Trung, Chủ tịch Hiệp hội Sầu riêng tỉnh, cho biết tình trạng tắc nghẽn bắt đầu từ ngày 11/10, khi các phòng xét nghiệm ngừng tiếp nhận mẫu và chậm trả kết quả cho những lô đã gửi. “Không có chứng nhận an toàn thì không thể thông quan. Doanh nghiệp dừng thu mua là hệ quả tất yếu,” ông nói.
24 phòng xét nghiệm – không đủ cho mùa cao điểm
Cả nước hiện có 24 phòng kiểm nghiệm được Cục Hải quan Trung Quốc công nhận, với năng lực xử lý khoảng 3.200 mẫu/ngày. Tuy nhiên, trong mùa cao điểm sầu riêng, con số này là quá nhỏ so với nhu cầu.
Một số thiết bị đã chạy hết công suất nhiều tháng liền, buộc phải dừng để bảo trì hoặc xin cấp lại giấy phép định kỳ. Từ tháng 7, việc cấp lại giấy phép được giao cho địa phương, nhưng thủ tục còn chậm, khiến nhiều nơi chưa thể hoạt động trở lại.
Tại cuộc họp xử lý tình trạng ách tắc, Thứ trưởng Hoàng Trung yêu cầu các địa phương khẩn trương rà soát và hỗ trợ các phòng xét nghiệm sớm được phê duyệt lại, đồng thời giao Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật làm việc với phía Trung Quốc để đẩy nhanh quá trình công nhận thêm phòng mới.
Doanh nghiệp “nín thở” chờ ngày xét nghiệm trở lại
Một trung tâm xét nghiệm phía Bắc thông báo tạm dừng tiếp nhận mẫu từ 21–27/10 để bảo dưỡng hệ thống, dự kiến hoạt động lại vào chiều 27/10. Động thái này nhằm “đảm bảo độ ổn định và chính xác của thiết bị” sau thời gian dài vận hành liên tục.
Một số cơ sở đã bắt đầu trả kết quả cho các lô hàng bị ách tắc, giúp một phần container được giải tỏa, nhưng việc tiếp nhận mẫu mới vẫn rất hạn chế. Trong khi đó, sầu riêng tại cửa khẩu Lạng Sơn và Văn Lãng đã bắt đầu mốc trắng, nứt vỏ, khiến thiệt hại tăng từng ngày.
Cảnh báo từ Hiệp hội Rau quả Việt Nam
Theo Hiệp hội Rau quả Việt Nam, việc bảo trì thiết bị là cần thiết, nhưng cần có kế hoạch luân phiên thay vì dừng đồng loạt. “Nếu tạm dừng hàng loạt trong mùa cao điểm, chuỗi kiểm nghiệm và thông quan sẽ bị tắc nghẽn, kéo theo thiệt hại lớn cho doanh nghiệp và nông dân,” đại diện hiệp hội nhận định.
Đơn vị này cũng lưu ý thêm rằng sau kỳ nghỉ Trung thu và Quốc khánh, nhu cầu sầu riêng tại Trung Quốc giảm, khiến lượng hàng tồn tăng. Doanh nghiệp Việt cần theo dõi sát thị trường, điều chỉnh lịch xuất hàng để tránh tình trạng dồn ứ kéo dài.
Kỳ vọng khơi thông đầu ra
Theo số liệu của Cục Hải quan, 8 tháng đầu năm 2025, Việt Nam xuất khẩu hơn 1,8 tỷ USD sầu riêng. Trong đó, sầu riêng tươi đạt 451.000 tấn, trị giá 1,52 tỷ USD, giảm 25% so với cùng kỳ; sầu riêng đông lạnh tăng mạnh, đạt 58.000 tấn, tương đương 265 triệu USD, tăng 127%.
Ngành hàng từng được xem là “vàng xanh” nay đang đối diện thách thức lớn. Nếu các phòng xét nghiệm sớm khôi phục hoạt động, tình hình có thể được cứu vãn phần nào. Nhưng nếu tình trạng kéo dài, hàng ngàn hộ dân ở Tây Nguyên sẽ phải gánh thiệt hại nặng nề, trong khi doanh nghiệp mất cơ hội xuất khẩu chính vụ.
